جهان بدون اینکه واکسنی برای مقابله با کرونا در اختیار داشته باشد به سمت راه حل‌هایی جایگزین رفته است. راه حل‌هایی از مانند فاصله اجتماعی، تعطیلی، دورکاری و کارهایی شبیه به این. اما واقعیت این است که شرایط جهانی در این مورد بحرانی است؛ اگرچه فرایند بازگشایی زندگیِ اقتصادی-اجتماعی در کل دنیا به تدریج آغاز شده است.

کشورهای مختلف دنیا در حال رقابت با یکدیگر برای تولید واکسن هستند و تا امروز بیش از ۹۰ واکسن از طرف دولت‌ها، شرکت‌ها و بخش خصوصی در حال تولید و آزمایش است. چندین مورد واکسن سازی هم به سمت آزمایش روی انسان حرکت کرده‌اند و خبرهای امیدبخشی برای تولید واکسن به ما می‌دهند.

اما واقعیت این است که ما هنوز به درستی نمی‌دانیم آیا واکسن اثرگذار خواهد بود یا نه. ما نمی‌دانیم که آیا واکسن می‌تواند ما را در برابر این ویروس برای همیشه ایمن کند یا نه و البته این خبر امیدوار کننده‌ای نیست. برای اینکه یک واکسن به خوبی عمل کند حداقل چهار عامل را باید در نظر گرفت: چقدر یک واکسن مؤثر است؟ کی آماده خواهد شد؟ چقدر در دسترس خواهد بود؟ و نهایتاً جهان چه کاری در قبال این واکسن و این ویروس انجام خواهد داد؟ در این گزارش این ۴ پرسش را بررسی می‌کنیم.

تولید واکسن کرونا مؤثر است؟

احتمالاً بیش از یک واکسن برای بیماری کووید- ۱۹ تولید شود. اما میزان اثر آن‌ها قطعاً متفاوت خواهد بود و همه چیز به رفتار بدن و ویروس وابسته است. بهترین حالت این است که بدن با دریافت واکسن برای همیشه در برابر ویروس ایمن شود. این حالت را در قبال واکسن‌هایی مثل آبله مرغان تجربه کرده‌ایم. حالت دوم وقتی است که واکسن سیستم ایمنی بدن را راهنمایی می‌کند تا قبل از اینکه ویروس بتواند به بدن آسیب برساند بدن به آن واکنش نشان دهد و آن را از بین ببرد. در این حالت بدن علائم خفیفی از بیماری را تجربه می‌کند و سپس ایمن می‌شود. بعضی از واکسن‌های آنفولانزا این تأثیر را دارند.

اما این شرایط برای وقتی است که ویروس جهش جدی نداشته باشد. بعضی ویروس‌ها جهش‌های جدی دارند و در عمل واکسن را از کار می‌اندازند؛ چون بدن با ویروس کاملاً جدیدی مواجه می‌شود که برای مقابله با آن آماده نیست. شواهد نشان می دهند که ویروس کرونا از جمله ویروس‌هایی است که جهش‌های عجیبی نخواهد داشت. این یعنی واکسنی که ساخته می‌شود احتمالاً چند سال می‌تواند بدن را در مقابل ویروس ایمن کند اما نمی‌تواند برای سال‌های طولانی و تا آخر عمر فرد را ایمن کند. همچنین این واکسن احتمالاً در گروه‌های سنی مختلف شکل‌های مختلفی داشته باشد. ممکن است سیستم ایمنی برخی افراد کلاً به واکسن واکنش مثبتی نشان ندهد.

تولید واکسن؛ انتظاری تقریباً طولانی

هیچ زمان دقیقی برای تولید واکسن کرونا نمی‌توان اعلام کرد. ممکن است در ماه‌های آینده این واکسن کشف شود و یا چند سال طول بکشد و موفقیتی حاصل نشود. این مسئله اثرات عمیقی بر تصمیمات ما برای سلامت عمومی خواهد داشت. تاریخچه واکسن‌ها کمی ما را ناامید می‌کند چون زمان زیادی طول کشیده است تا واکسن‌ها ساخته شوند برای مثال واکسن اوریون که رکورد سریع‌ترین زمانِ تولید را در اختیار دارد چهار سال طول کشیده است و تولید برخی دیگر از واکسن‌ها ده‌ها سال طول کشیده است. زمان تولید واکسن کرونا بسیار اهمیت دارد. این ویروس همچنان در حال گسترش است اما باید توجه کرد که طی دو سال آینده هم هنوز بخش بزرگی از جمعیت جهان خواهند بود که به ویروس مبتلا نشده‌اند و در برابر این بیماری آسیب‌پذیر خواهند بود.

تولید یک واکسن کارآمد نیاز به هزینه‌های فراوان و آزمایش‌های گسترده دارد و این چیزی نیست که در زمان کوتاه ممکن باشد. تا زمانی که یک واکسن نتواند اثربخشی خود را اثبات کند به تولید انبوه نمی‌رسد. همین باعث می‌شود که هزینه‌ و زمان زیادی صرف تولید واکسن شود بدون آنکه لزوماً نتیجه‌ای به دست بیاید. به همین خاطر بسیاری از شرکت‌های بزرگ داروسازی چندان تمایلی به سرمایه‌گذاری روی تولید واکسن ندارند.

واکسن کرونا؛ دور و کمیاب

یکی از عمده‌ترین موانع اثربخشی واکسن مسئلۀ توزیع است. برای رسیدن به ایمنی وسیع موسوم به ایمنی جمعی، بین ۶۰ تا ۹۰ درصد افراد باید به بیماری (از نوع خفیف تا شدید) مبتلا شوند تا امکان ابتلای باقی جمعیت پایین بیاید. به این ترتیب باید واکسن بخش بزرگی از جمعیت جهان را در بر بگیرد و مشخص نیست که چنین اتفاقی در تمام جهان بیفتد. میلیاردها دوز واکسن باید توزیع شوند و واقعیت این است که زیرساخت‌های موجود نمی توانند چنین حجمی از واکسن را تولید و توزیع کنند. با توجه به جنس ویروس نمی توان یک خط تولید و خط مونتاژ را راه انداخت و واکسن را تولید کرد. انواع مختلف واکسن‌ها که روی قطعات ویروسی، ویروس‌های غیر فعال و… کار می‌کنند نیاز به شیوه تولید به‌خصوصی دارد و با توجه به الگوی عمل ویروس انواع مختلفی از واکسن را برای اقشار مختلف نیاز داریم. 

زیرساخت‌ها مهم‌تر از واکسن

حتی زمانی که واکسن کشف شود باز هم نیاز به سیاست‌های عمومی و کارآمدی در حوزه سلامت داریم که بتواند بیماری را کنترل کند. یعنی باز هم نیاز به فاصله‌گذاری، پوشیدن ماسک و… خواهیم داشت، چراکه محدود کردن انتشار ویروس به اثربخشی واکسن کمک خواهد کرد. اثربخشی واکسن به نحوه انتشار ویروس وابسته است و تا زمانی که داروی مناسبی برای کنترل بیماری در اختیار نداشته باشیم اثربخشی واکسن هم کم خواهد بود. درمان به بهتر شدن توزیع واکسن کمک می کند اما تا امروز هیچ درمان مؤثری نیز در اختیار نداریم.