ایسنا/خراسان جنوبی مردم خراسان معمولا در شب یلدا بر گرد کرسی جمع می‌شدند و افسانه‌های قدیمی که در لهجه محلی به “اوسونه” مشهور است را بیان کرده و از این طریق شب خاطره‌انگیزی را برای خود به ثبت می‌رساندند.

در ادبیات فارسی، شب یلدا مظهر فراغ، جدایی، درازی و طولانی است و معمولا شب هجران و زندان‌های تاریک را به شب یلدا تشبیه کرده‌اند. یلدا واژه سریانی و به معنای میلاد است، به ویژه شب تولد میترا(ایزدمهر) بوده است.

به گزارش ایسنا، شب یلدا آخرین شب پاییز و طولانی‌ترن شب سال است که از قدیم به عنوان “شب چلَه” نامگذاری شده است. در گذشته زمستان حقیقی را دو ماه می‌دانستند و به چهل روز اول “چلَه بزرگ” و به بیست روز بعد “چلَه کوچک” می‌گفتند و در ابتدای چلََه بزرگ جشن شب چلَه می‌گرفتند. شب چلَه یا شوچلَه بلندترین شب سال است در واقع شبی است که از آنجا به بعد شب‌ها رو به سراشیبی می‌افتد. بعد از شب چله از طول شبها کاسته شده و بر طول روز افزوده می‌شود.

برپا کردن کرسی ذغالی از ویژگی‌های شب چلَه در خراسان جنوبی است و یکی از دلایل این امر نیز استقبال از فصل سرد زمستان است. گذاشتن یک سینی بزرگ موسوم به مجمعه از دیگر رسوم شب چله است که در آن انواع میوه‌ها و آجیل می‌گذاشتند. معمولا همه افراد فامیل بر گرد این کرسی جمع می شدند و افسانه‌های قدیمی که در لهجه محلی به “اوسونه” مشهور است را بیان می‌کردند و از این طریق شب خاطره‌انگیزی را برای خود به ثبت می‌رساندند.

برای برگزاری این جشن خانواده‌ها سعی می‌کنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.

شیرینی کف‌زنی خراسانی‌ها در شب چلَه

کف‌زنی از مراسم مردم خراسان جنوبی در شب چلَه است. کف نوعی شیرینی است که با زدنِ آب “چوبک” و شیرین کردن آن به دست می‌‏آید و برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک که در گویش بیرجند “پشمشویه” یا “بیخ” می‌‏نامند(ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب می‌جوشانند و چون این آب تلخ است آن را عوض می‌کنند و دوباره می‌جوشانند. این کار را آنقدر تکرار می‌‏کنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمی نداشته باشد

آب را می‌گذارند سرد شود آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می‌ریزند و با “دسته‏ گز” که از ترکه‌‏های به هم بسته شده‌ی درخت گز یا انار است هم می‌زنند و این زدن را آنقدر ادامه می‌دهند که آب چوبک “کف” کند و معمولا هم زدن با آهنگ خاصی ادامه می‌یابد تا “کف” سفت شود. سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به بتدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه می‏‌دهند تا خوب مخلوط شود و “کف” شیرین شود.

وقتی که “کف” از هر جهت آماده شد آن را در ظرف‌هایی می‌کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه و بادیان می‌پاشند و با سرانگشت آن را می‌خورند.

کف زدن از سرگرمی‏‌های زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است، در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌آورند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.

گل یا پوچ، بازی شب چله‌ای

شب چلَه در آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی جنبه دیگری نیز دارد که این کار را در اصطلاح “شب چلَگی” می‌گویند. مراسمی که هنوز هم با شور خاصی برگزار می‌شود. این مراسم مخصوص پسرانی است که با دختری نامزد کرده‌اند و دختر هنوز در خانه پدرش است. خانواده داماد هدایای مرسومی را از جمله کفش و لباس زمستانی، میوه و شیرینی و سایر…، به شکل‌های زیبا بسته‌بندی می‌کنند و به همراه بزرگان فامیل برای عروس می‌برند. به علاوه این‌که هر خانواده به تناسب بضاعتشان ممکن است یک النگو یا انگشتر طلا هم برای عروسشان در شب چله ببرند. بازی‌های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‌های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان‌های خراسان جنوبی است.

گوسفندهای پرواری شب چله

یکی دیگر از رسم و رسوم‌های قدیم مردم خراسان جنوبی به خصوص در روستاها این بود که تقریبا همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ ریگی(دیگ چدنی) قورمه(سرخ) می‌کردند. وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعا خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با همان نان‌های چرب میل می‌شد.

البته امروزه پروارکردن گوسفند برای همه خانواده‌ها امکان پذیر نیست و اگر بخواهند گوسفندی را حداقل 300 یا 400 هزار تومان بخرند ترجیح می‌دهند به جای دعوت فامیل و دوستان گوشت آن را در فریزر بگذارند و مدتی از خرید گوشت راحت باشند.

در برخی از مناطق خراسان جنوبی از جمله شهرستان قاین شب یلدا(طولانی‌ترین شب سال) شکوه خاصی داشته و همواره در تمام خانواده‌های این شهرستان مورد احترام بوده است، مردم این منطقه هنگام برداشت محصولاتی نظیر انار، انگور، خربزه و هندوانه مقداری از این میوه‌ها را برای مصرف در شب یلدا در مکان‌های سرد و در خانه‌های قدیمی و گنبدی نگهداری می‌کنند تا در شب یلدا در کنار خانواده و اقوام از این میوه‌ها تناول کنند.

در آرین شهر و روستاهای همجوار آن نیز از چند روز قبل خانواده‌ها مشغول تدارک آجیل، میوه و شیرینی یا برپایی مهمانی هستند. در این شب، کوچک‌ترها برای ادای احترام و عرض ادب به همراه خانواده به دیدار بزرگ‌ترها به خصوص خانواده پدربزرگ و مادربزرگ می‌روند و با ورود خانواده‌های کوچک‌تر به منزل بزرگ‌ترها، مادربزرگ خانواده با آتش سپند و بوی عطر گل محمدی به استقبال آن‌ها می‌آید و این سپند را برای رفع گرفتاری‌ها و بلا دور سر همه می چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می‌دهد. در ادامه با آوردن چای نبات، گرمی را به دل اهل خانواده می‌آورند و بعد از آن فرزندانی که متولد اول دی‌ماه هستند به رسم یادبود هدیه‌ای از بزرگ‌ترها دریافت می‌کنند.

در پایان شب هم به رسم دیرینه خانواده‌های ایرانی، میهمانان با آجیل، میوه و شیرینی پذیرایی می‌شوند. در گذشته برای پذیرایی از برگه زردآلو، هلو، چغندر و تخمه خربزه و هندوانه و شاهدانه به جای آجیل، میوه و شیرینی امروز استفاده می‌شد.

براساس‌گاه شماری بومی و قدیمی ایران دو ماه تیر و مرداد در تابستان و دو ماهه دی و بهمن در زمستان چله خوانده می‌شود، اولی را چله تابستان و دومی را چله زمستان می‌نامند. این‌گاه شماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران است.